Jest to grupa minerałów izomorficznych, znana z wyjątkowego bogactwa barw. Nazwa turmali, pochodząca z syngaleskiego, oznacza kamień cejloński. Aby uzyskać najkorzystniejsze barwy, główną płaszczyznę kamienia przecina się równolegle do pionowej osi kryształu z; oszlifowany w ten sposób kamień wykazuje różnicę barw przy obrocie. Kocie oko turmalinowe szlifuje się w postaci kaboszonów.
Właściwości chemiczne
Są to borokrzemiany sodu, magnezu, żelaza, litu, potasu, glinu i fluoru z domieszką innych pierwiastków.
Barwa i inne właściwości optyczne
Szlachetne turmaliny przyjmują wiele barw i w zależności od nich wyróżnia się odmiany:
- Achroit – bezbarwny
- Apiryt – brzoskwiniowy
- Drawit – szary
- Indygoit (lub indygolit) – niebieski
- Rubelit (także dauryt) – czerwony
- Syberyt – fioletowo-czerwony
- Szerlit (szeszerl lub skoryl) – czarny
- Werdelit – zielony
Tak zróżnicowane zabarwienie powodują domieszki żelaza, manganu, chromu, tytanu, niklu, kobaltu i litu.
Bezbarwne turmaliny są rzadkie. Dla turmalinu charakterystyczne jest pasowe zróżnicowanie barw w jednym krysztale, występujące równolegle lub poprzecznie do ścian słupa. Spotykane są kryształy czarno-czerwone, niebiesko-zielone, zielono-bezbarwno-czerwone i inne. Turmalin charakteryzuje się też dychroizmem, przez co zmienia kolor w zależności od kąta padania światła na kryształ. Turmaliny są przezroczyste do przeświecających lub niemal nieprzezroczyste. Połysk mają szklisty.
Postać
Krystalizują w układzie trygonalnym. Tworzą ogromne kryształy, o długości dochodzącej do 3 m, w kształcie słupa zakończonego ścianami piramidalnymi. Na ścianach słupa występuje podłużne prążkowanie. Niekiedy tworzą skupienia pręcikowe, koncentryczno-promieniste, igiełkowe lub ziarniste.
Pozostałe cechy rozpoznawcze
Nie wykazują łupliwości. Przełam mają muszlowy do nierównego, twardość 7–7,5 w skali Mohsa, gęstość 2,90-3,25 g/cm3.
Występowanie
Turmaliny są pospolitymi minerałami pneumatolitycznymi. Występują przede wszystkim w pegmatytach granitowych, żyłach kwarcowych, grejzenach i skałach turmalinowych. Dzięki dużej twardości i znacznej odporności na wietrzenie występują w złożach okruchowych.
Złoża
Na świecie: Turmaliny występują w pegmatytach i żyłach kwarcowych w Brazylii (zielone, różowe, czerwone, niebieskie, żółtawe i bezbarwne), na Madagaskarze (czerwone, zielone, niebieskie, brunatne i żółte), w Afryce południowo-zachodniej (niebieskozielone) i w Rosji na Uralu (karminowoczerwone). Z Mozambiku pochodzą turmaliny różowe, czerwone, zielone i dwubarwne. Na Zabajkalu wydobywa się turmaliny barwy malinowej. Ze złóż aluwialnych Sri Lanki pochodzą turmaliny przezroczyste. Wydobywa się je też w: Myanmarze, Afganistanie, Pakistanie, USA (Maine, Kalifornia),Tanzanii, Nigerii, Kenii, Malawi, Indiach i Australii. Z Elby pochodzą turmaliny bezbarwne, czerwone, żółte i zielone, a także czarno zakończone – tzw. główki murzyńskie.
W Polsce: Turmaliny występują głównie w Sudetach i Tatrach, ale nie są wykorzystywane do celów zdobniczych.
Zastosowanie
Przezroczyste odmiany turmalinu służyły do wyrobu płytek polaryzacyjnych. Duże kryształy o właściwościach piezoelektrycznych znajdują zastosowanie w radiotechnice.
Krystyna Wołkowicz
Państwowy Instytut Geologiczny
