Niepozorne na pierwszy rzut oka, fascynują po przecięciu i oszlifowaniu. Pojawiają się fantastyczne barwy i subtelne cieniowanie. To wielkie indywidualności; nie ma dwóch identycznych agatów, każdy jest inny – zawsze piękny...
Agaty to znane i cenione już od neolitu kamienie, określane jako ozdobne lub półszlachetne. Z powodu fantastycznej różnorodności barw i osobliwej budowy wewnętrznej uważano, że mają właściwości magiczne i lecznicze. Łatwość obróbki mechanicznej przy znacznej twardości sprawia, że są one chętnie wykorzystywanym surowcem jubilerów i rzeźbiarzy. Agaty budzą emocje nie tylko artystów i miłośników pięknych kamieni. Intrygują również naukowców, albowiem przebieg procesów warunkujących uformowanie ich struktur i tekstur nie został rozpoznany do końca.
W Polsce największe złoża agatów znajdują się w Sudetach. Pochodzące stamtąd okazy dorównują urodą kamieniom ze znanych złóż w Niemczech, USA, Brazylii i Afryce. Piękne kamienie można znaleźć w wielu sudeckich odkrywkach i kamieniołomach, gdzie występują w zwięzłych skałach wulkanicznych lub ich zwietrzelinie. Niestety, wieloletnia, dzika eksploatacja doprowadziła do znacznego zniszczenia zarówno złóż, jak też naturalnego środowiska. Płytkie wykopy drążone przez poszukiwaczy w zwietrzelinie powodują powstawanie osuwisk, niszczenie pokrywy glebowej i degradację krajobrazu. Wskazane byłoby podjęcie kroków zmierzających do formalnej ochrony miejsc występowania agatów sudeckich, pozwalającej jedynie na ich profesjonalną eksploatację w celach edukacyjnych.
Aby uświadomić sobie znaczenie tych pięknych kamieni dla naszego dziedzictwa przyrodniczego, warto wiedzieć o nich więcej. Z mineralogicznego punktu widzenia agaty są bułowatymi, warstwowo zbudowanymi skupieniami minerałów krzemionki. Dwutlenek krzemu (SiO2), zwany krzemionką, jest rozpowszechniony w przyrodzie w postaci krystalicznej, przede wszystkim jako minerał kwarc. Głównym składnikiem agatów jest kwarc skrytokrystaliczny, zwany chalcedonem. W w mniejszej ilości występuje kwarc grubiej uziarniony, natomiast podrzędne domieszki tworzą inne minerały, w tym również te, które powodują zabarwienie tych kamieni.
Źródłosłów nazwy agatów nie jest wyjaśniony; wiąże się go np. z sycylijską rzeką Achates (obecnie Dirillo). W jej górnym biegu starożytni Grecy odkryli w III wieku p.n.e. złoża tych kamieni; stąd wywozili agaty do licznych miast basenu Morza Śródziemnego. Wspomina o tym Pliniusz Starszy w przekonaniu, że było to pierwsze na świecie znalezisko agatów. Jednak wzmianki o tych kamieniach pojawiają się już we wcześniejszej literaturze greckiej. Zanim odkryto agaty na Sycylii, Arabowie przywozili je do starożytnej Grecji z Indii, więc termin ten musi być starszy. Być może pochodzi od słowa aqiq, oznaczającego nazwę okolic Medyny, gdzie barwne kamienie pozyskiwano w trzecim tysiącleciu p.n.e.
Agaty tworzą wypełnienia pustek skalnych, do których są ściśle dopasowane kształtem. Uprzywilejowanym miejscem ich występowania są pęcherze skał wulkanicznych, powstałe podczas wydzielania się gazów z lawy lub ze spieczonych popiołów. Do pęcherzy docierały krążące w szczelinach i porach skalnych roztwory zawierające rozpuszczoną krzemionkę, która wielokrotnie wytrącała się, stopniowo zapełniając pęcherz kryształami. Takie wypełnione minerałami pęcherze nazywa się geodami. Agaty pojawiają się też w innych skałach oraz w pustych przestrzeniach różnego rodzaju obiektów, które miały wystarczająco długi kontakt z podłożem skalnym, np. we wnętrzach skamieniałości.
Ze względu na rodzaj pustek skalnych w których występują, wyróżnia się agaty migdałowcowe, litofizowe i szczelinowe.
Agaty migdałowcowe występują w pęcherzach (tzw. migdałach) skał wylewnych, najczęściej bazaltów, nazywanych ze względu na obecność tych form migdałowcami. Złoże najpiękniejszych sudeckich agatów migdałowcowych znajduje się w okolicach Płóczek Górnych.
Agat migdałowcowy z Płóczek Górnych. Coll. Muzeum Geologiczne PIG-PIB. Fot. K. Skurczyńska-Garwolińska
