Specjalista z Państwowego Instytutu Geologicznego wyjaśnia, skąd w wodach podziemnych Lądka-Zdroju wziął się radon i dlaczego w Ciechocinku są solanki.
Geneza podziemnych wód leczniczych jest zróżnicowana. W Polsce są to najczęściej wody infiltracyjne, czyli wody powierzchniowe i atmosferyczne, które wsiąkły i przemieściły się w głąb ziemi, a po napotkaniu warstwy nieprzepuszczalnej zgromadziły się ponad nią, tworząc poziom wodonośny. Innym stosunkowo często spotykanym typem wód leczniczych są wody reliktowe. Wody te są pozostałościami dawnych mórz i pochodzą z okresu osadzania się skał, w których zalegają. Na ogół występują one w poziomach odizolowanych utworami nieprzepuszczalnymi, tworzących zamknięte zbiorniki, lecz niekiedy mieszają się z wodami infiltracyjnymi.
Wody podziemne będące efektem kondensacji pary wodnej zawartej w porach i szczelinach skalnych oraz wody juwenilne, będące roztworami hydrotermalnymi powstałymi w końcowym etapie krzepnięcia magmy, należą w Polsce do rzadkości.
Wody podziemne nie występują w stanie czystym chemicznie. Ich skład jest uzależniony głównie od rodzaju utworów, przez które przepływają oraz od czasu kontaktu wody z tymi utworami. Woda jest bowiem dobrym rozpuszczalnikiem i rozpuszcza otaczające skały, wzbogacając się w różne składniki. Są to składniki występujące w postaci jonowej, głównie jony chlorkowe, siarczanowe, wodorowęglanowe, sodowe, wapniowe i magnezowe, a także gazy, przeważnie dwutlenek węgla, metan i siarkowodór.
Lądek-Zdrój
Wody podziemne uznane za lecznicze występują w dużym nagromadzeniu w Sudetach, w Kotlinie Kłodzkiej wraz z przylegającymi do niej obszarami Gór Stołowych, Pogórza Orlickiego, Gór Orlickich, Gór Bystrzyckich, Masywu Śnieżnika, Gór Bialskich i Gór Złotych. W Górach Złotych funkcjonuje najstarsze w Polsce, znane już w XIII wieku, uzdrowisko Lądek-Zdrój, oferujące radonowe wody termalne.
Wody lecznicze Lądka-Zdroju są związane z proterozoicznym i staropaleozoicznym masywem skał metamorficznych, głównie z pociętymi siecią licznych uskoków gnejsami. To w ich obrębie gromadzą się wody opadowe, infiltrujące w wyższych partiach Gór Złotych i Bialskich, które następnie systemem szczelin przepływają w kierunku Lądka-Zdroju. Przepływ ten odbywa się na znacznej głębokości, dochodzącej do 2500 m. Wody krążące w odpornych na rozpuszczanie skałach metamorficznych charakteryzują się niską mineralizacją (około 0,2 g/dm3), jednak zawierają rzadkie mikroskładniki, na przykład fluor (pierwiastek pochodzący z takich minerałów jak fluoryt, apatyt, biotyt, hornblenda i turmalin, a także z pegmatytów). Tuż przy powierzchni terenu wzbogacają się dodatkowo w zgromadzony pod warstwą zwietrzeliny radon - szlachetny gaz pochodzący z rozpadu radu, którego źródłem są występujące w masywach krystalicznych minerały uranu. Napotykając uprzywilejowane drogi krążenia w postaci wspomnianych wcześniej uskoków i stref spękań, wody te wypływają na powierzchnię terenu. Są też ujmowane płytkimi studniami o głębokości kilku metrów. Czas przebywania wody w ośrodku skalnym oszacowano na około 5 tysięcy lat. Wody lecznicze w Lądku-Zdroju uzyskano także ze znacznie większej głębokości, z odkrytej głębokim otworem wiertniczym strefy spękanych gnejsów zalegających około 600 m poniżej powierzchni terenu.
Źródło Chrobrego w Lądku-Zdroju. Fot. J. Sokołowski
Duża różnica wysokości pomiędzy obszarami zasilania a strefą przepływu sprawia, iż wody lecznicze ogrzewają się. Temperatura wód w płytkich ujęciach wynosi od 17 do 28°C, natomiast w głębokim otworze Zdzisław (L-2) uzyskano wody o temperaturze 44-45°C.
Wody lecznicze Lądka-Zdroju są wykorzystywane do celów balneoterapeutycznych – kąpieli, inhalacji i kuracji pitnych. Profil leczniczy uzdrowiska obejmuje między innymi schorzenia ortopedyczne, osteoporozę, choroby układu nerwowego, reumatologiczne, choroby skóry, endokrynologiczne i górnych dróg oddechowych. Symbolem Lądka-Zdroju jest zakład przyrodoleczniczy Wojciech, zbudowany nad źródłem o tej samej nazwie. Wyposażony jest on w okrągły basen termalny i zabytkowe, marmurowe wanny z 1882 r., w których do dziś wydaje się pacjentom kąpiele.
Zdrój Wojciech - obiekt wybudowany w 1680 r. nad gorącym i bijącym do dziś źródłem wody mineralnej. Źródło: Uzdrowisko Lądek-Długopole S.A., www.uzdrowisko-ladek.pl
Krynica-Zdrój
Wody lecznicze zawierające wolny dwutlenek węgla w ilości powyżej 1000 mg/dm3 noszą nazwę szczaw. W Polsce wody tego typu występują tylko w Sudetach i Karpatach. W największym karpackim uzdrowisku – Krynicy-Zdroju są one ujmowane z 5 źródeł naturalnych i 18 otworów wiertniczych.
Jednym z najlepiej znanych krynickich źródeł szczaw jest Zdrój Główny. Pierwsze wzmianki dotyczące tego ujęcia pochodzą z 1796 r. Dziś część wody ze źródła jest pompowana do pijalni, gdzie jest wykorzystywana do kuracji pitnej, natomiast większość jest dostarczana do rozlewni jako surowiec do produkcji popularnej w całym kraju naturalnej wody mineralnej „Kryniczanka".
Zdrój Główny w Krynicy-Zdroju. Stożkowa, szklana obudowa źródła, przez którą można obserwować wypływ wody wraz z pęcherzykami dwutlenku węgla, jest symbolem uzdrowiska. Fot. J. Sokołowski
Warunki formowania się szczaw w Krynicy-Zdroju są skomplikowane z uwagi na złożoną budowę geologiczną. Z tego też powodu skład chemiczny szczaw z poszczególnych ujęć wykazuje pewne zróżnicowanie. Rejon uzdrowiska jest położony na pograniczu dwóch bloków tektonicznych, oddzielonych od siebie dyslokacją krynicką, dodatkowo przeciętą uskokami poprzecznymi. To właśnie z miejscem krzyżowań się stref uskokowych związane są drogi przepływu wód leczniczych.
Pierwszym etapem formowania się szczaw krynickich jest infiltracja opadów atmosferycznych w eoceńskie piaskowce fliszu karpackiego, następnie wody te mieszają się z wodami głębszego, regionalnego systemu krążenia, które napływają w rejon uzdrowiska z dalej położonych obszarów zasilania w obrębie zlewni potoku Kryniczanka. Przenikanie wód w głąb odbywa się systemem szczelin, przeważnie do głębokości około 200 m. Podczas tej wędrówki wody napotykają migrujący z większych głębokości dwutlenek węgla (głównie pochodzenia metamorficznego z rozkładu termalnego mezozoicznych i paleozoicznych skał węglanowych zalegających pod fliszem na głębokości około 10-20 km). Nasycając się gazem stają się bardziej agresywne dla otaczających skał - powodują ich wzmożone rozpuszczanie, przez co wzbogacają się w składniki mineralne, np. wapń, magnez, sód, żelazo, krzem. Wykorzystując strefy uskokowe źródła szczaw wypływają na powierzchnię terenu. Szacuje się, iż wody ujmowane obecnie w ujęciach infiltrowały w końcowym okresie ostatniego zlodowacenia, a więc przebywały w środowisku skalnym około 10 tysięcy lat i dłużej.
Model koncepcyjny powstawania zgazowanych wód dehydratacyjnych i infiltracyjnych wód Krynicy, wg W. Ciężkowskiego i in., 1999 (Hydrogeologia regionalna Polski, PIG 2002)
Szczawy krynickie są wykorzystywane przede wszystkim w przemyśle rozlewniczym. Około 15% wydobycia szczaw znajduje zastosowanie w balneoterapii. Stosuje się je głównie do leczenia schorzeń przewodu pokarmowego, anemii, nerwic, cukrzycy, chorób dróg oddechowych i moczowych.
