Osuwiska wulkaniczne są olbrzymią masą skał i gleby spadającą, zsuwającą się gwałtownie lub spływającą po stoku wulkanu pod wpływem siły ciężkości.
Mieszanina ta jest w stanie suchym, mokrym lub częściowo suchym i mokrym. Osuwiska rozpoczynają się zazwyczaj lawinami bloków skalnych, które podczas ruchu rozpadają się na fragmenty o bardzo zróżnicowanych rozmiarach; przy dostatecznej ilości wody i drobno uziarnionego materiału lawiny te przekształcają się w lahary. Na wulkanach osuwiska tworzą głębokie bruzdy lub formują kratery o przekroju podkowy, o głębokości kilkuset metrów i szerokości powyżej 1 km.
Objętość współczesnych osuwisk waha się w granicach od poniżej 1 km3 do ponad 100 km3, a ich prędkość przekracza 100 km/h. Przy dużej masie i prędkości osuwiska przemieszczają się nawet na odległość kilku kilometrów, deponując w dolinach kilkusetmetrowe warstwy osadów, np. w 1980 r. osuwisko z wulkanu St. Helens, o objętości 2,5 km3 i prędkości 180-288 km/h, zasypało 400-metrowej wysokości most, oddalony o 5 km od wulkanu.
Osuwiska są rozpowszechnione na wysokich, stromych stożkach wulkanicznych, gdy pokrywające je skały są w stanie luźnym (materiały piroklastyczne, częściowo zdezintegrowane pokrywy lawowe). Wzbudzenie osuwiska mogą wywołać intruzje magmy we wnętrzu wulkanu, erupcje eksplozywne, trzęsienia ziemi pod wulkanem lub w jego pobliżu oraz intensywne opady atmosferyczne, zwłaszcza przed lub podczas trzęsień ziemi.
Osuwisko gruzu w wulkanicznym paśmie Garibaldiego (Kolumbia Brytyjska, Kanada, wyspa Vancouver), 2013. Źródło: Wikimedia Commons
Osuwiska niszczą wszystko na swojej drodze i mogą generować różnego rodzaju procesy wtórne. Usuwając znaczną część stożka wulkanicznego, powodują spadek ciśnienia płytko położonych zbiorników magmowych i systemów hydrotermalnych, co może wywoływać lateralne eksplozje lawy lub pary wodnej. Osuwiska mogą też przechodzić w lahary albo bezpośrednio, albo poprzez wstrzymanie biegu rzek swoimi osadami, natomiast wdzierając się do mórz mogą wywołać tsunami. Duże osuwiska zasypują doliny dziesiątkami lub setkami metrów gruzu wulkanicznego, tworząc chaotyczny krajobraz drobnych pagórków i zamkniętych zagłębień. Osady osuwisk grzebią osiedla, ich mieszkańców i zwierzęta, niszczą wegetację, glebę i linie komunikacyjne.
Jedno z największych osuwisk wulkanicznych czasów historycznych wystąpiło z wulkanu Mayuyama (Kiusiu, Japonia, 1792). Pochłonęło ono, łącznie ze wzbudzoną przez nie falą tsunami, 15 tys. ofiar.
dr Elżbieta Jackowicz
Państwowy Instytut Geologiczny
