Lahary są potokami składającymi się z mieszaniny materiałów skalnych pochodzenia wulkanicznego ze sporą niekiedy domieszką osadów pochodzenia lądowego, gleby, roślinności oraz wody. Składnikami pochodzenia wulkanicznego są osady piroklastyczne (od popiołu do bloków wulkanicznych) oraz gruz lawowy. Lahary zawierające głównie popioły wulkaniczne nazywa się potokami błotnymi, natomiast lahary o przewadze dużych okruchów skalnych określa się jako potoki gruzowe.
Lahary spływają po stokach wulkanów i płyną dolinami (często rzecznymi); tworzą się wskutek dostarczenia wody do zalegających na zboczach wulkanu luźnych produktów erupcji, bądź też wskutek gwałtownego przemieszczenia się tych produktów do wody. Powstała w ten sposób masa ma konsystencję, lepkość i gęstość zbliżoną do betonu; jest ciekła podczas ruchu i stała w stanie spoczynku.
Lahary przemieszczają się z prędkością zależną od ich objętości. Małe lahary o szerokości kilku metrów i głębokości kilku centymetrów poruszają się z prędkością kilku m/s, podczas gdy prędkość dużych, o szerokości setek metrów i głębokości kilkudziesięciu metrów wynosi kilkadziesiąt m/s, co uniemożliwia ucieczkę przed nimi. Objętość i prędkość laharów zmienia się w trakcie płynięcia, w wyniku inkorporacji coraz większej ilości składników stałych, a niekiedy też wody, co może spowodować nawet 10-krotny wzrost ich pierwotnej wielkości. Zasięg dużych laharów może przekraczać 300 km.
Ruiny budynków w miasteczku Armero po przejściu laharu z wulkanu Nevado del Ruiz (Kolumbia, 1985). Źródło: USGS, Wikimedia Commons
Wyróżnia się lahary pierwotne (gorące), związane bezpośrednio z erupcjami wulkanicznymi oraz lahary wtórne (zimne), wywołane czynnikami atmosferycznymi.
Źródłem wody uruchamiającej lahary pierwotne są wytapiane przez gorące produkty erupcji pokrywy lodowe i śnieżne wulkanów, skroplona para wodna z kolumny erupcyjnej, przelewające się wskutek erupcji jeziora kraterowe, wtargnięcie spływów piroklastycznych do rzek, jezior lub sztucznych zbiorników wodnych.
Lahary wtórne są inicjowane przez intensywne opady atmosferyczne oraz topniejący z przyczyn atmosferycznych śnieg i lód. W niektórych przypadkach istotną rolę odgrywają też trzęsienia ziemi i tajfuny, wywołujące lawiny gruzowe i osuwiska wilgotnej gleby, przekształcające się w lahary.
Typowym miejscem wzbudzania laharów są zbocza stratowulkanów, ze względu na ich podatność na erozję w wyniku niestabilnej struktury (naprzemianległe pokrywy lawy i luźnej tefry, spękania skał wskutek powtarzających się erupcji eksplozywnych) i rozkładu skał przez wielokrotnie oddziałujące gorące roztwory hydrotermalne. Występowaniu laharów sprzyja również znaczna wysokość stratowulkanów, ich strome stożki pokryte śniegiem i lodem oraz częste występowanie jezior kraterowych. Lahary powstają też często na podlodowcowych wulkanach tarczowych Islandii, gdzie erupcje powodują gwałtowne wytapianie z lodowców pokaźnych ilości wody.
Wskutek dużej siły transportu lahary erodują zbocza wulkanów, przenosząc nawet dziesiątki mln m3 materiału, który tworzy pokrywy o grubości do kilkudziesięciu metrów. Pokrywy te niszczą wegetację, glebę i ziemię uprawną. Wkraczając w doliny rzek, lahary powodują gwałtowny przybór wód i w efekcie katastrofalne powodzie, będące przyczyną strat w ludziach oraz ich dobytku materialnym. Swoim impetem lahary obracają w ruiny budowle, a następnie roznoszą i grzebią ich szczątki pod osadami. Jednocześnie niszczą linie komunikacyjne, przerywają koryta rzek i przewracają drzewa, odcinając od świata miasta i osiedla i utrudniając pomoc poszkodowanym. Jedynym ratunkiem przed dużymi laharami jest szybka ewakuacja ludności z obszarów zagrożonych tuż po pierwszych oznakach zbliżającej się erupcji.
Zniszczenia po przejściu laharu z wulkanu Galunggung (Jawa, 1982). Źródło: USGS, Wikimedia Commons
Jednym z najgroźniejszych wulkanów ze względu na częste lahary jest Kelud (Jawa) z jeziorem w kraterze wulkanicznym. W ciągu ostatniego stulecia lahary pochłonęły tu ok. 5400 ofiar, zniszczyły ponad 12 tys. budynków, dziesiątki tys. ha pól uprawnych i lasów oraz drogi i mosty. Do największej katastrofy doszło jednak w związku z erupcją wulkanu Nevado del Ruiz (Kolumbia) w 1985 r., którego spływy i opady piroklastyczne nadtopiły zalegającą przy wierzchołku pokrywę śnieżno-lodową. Powstały 4 olbrzymie, gorące lahary, które wezbrały wkraczając do kilku rzek i zmiotły 2 miasta, powodując śmierć 23 tys. osób i 15 tys. zwierząt, obrażenia u 5,5 tys. osób i utratę dachu nad głową dla 8 tys. osób; straty finansowe oszacowano na 1 mld dolarów.
dr Elżbieta Jackowicz
Państwowy Instytut Geologiczny
