Erupcje te obejmują działalność silnie eksplozywną, z podrzędnym udziałem lub przy braku epizodów efuzywnych.
Typy te odnoszą się zazwyczaj do głównych faz erupcji, bowiem podczas erupcji wielofazowych ich dynamika ulega zmianom. Erupcje pliniańskie i ultrapliniańskie wyzwalają ogromne ilości energii, rozsadzającej niekiedy budowle wulkaniczne i powodującej powstanie rozległych kalder. Kolumny erupcyjne wznoszą się do stratosfery (na wys. 25-40 km), gdzie rozprzestrzeniają się poziomo, doprowadzając do globalnego ochłodzenia, a w przypadku kolapsu wywołują katastrofalne spływy piroklastyczne.
Dla erupcji pliniańskich reprezentatywna jest erupcja Wezuwiusza (VEI = 5), która w 79 r. n.e. pogrzebała Pompeje i Herkulanum i została opisana przez jej świadka - Pliniusza Młodszego. Przykładem erupcji ultrapliniańskich jest erupcja wulkanu Tambora w 1815 r.
Występowaniu erupcji pliniańskich i ultrapliniańskich sprzyja duża lepkość magmy (chociaż znane są też silnie eksplozywne erupcje law bazaltowych) i wysoka zawartość rozpuszczonych w niej gazów. Charakterystyczną cechą tych erupcji jest zwarta kolumna erupcyjna, która w zależności od masy wyrzucanego w jednostce czasu materiału piroklastycznego oraz od prędkości jego wyrzutu wznosi się na znaczną wysokość (nawet powyżej 40 km) lub ulega kolapsowi. Erupcje ultrapliniańskie różnią się od pliniańskich nie tyle wysokością kolumny erupcyjnej, co objętością wyprodukowanej tefry.
Wznoszenie się kolumn erupcyjnych o relatywnie małej gęstości jest wspomagane przez powietrzne prądy konwekcyjne, toteż docierają one do poziomów, na których ich gęstość zrównuje się z gęstością otaczającej atmosfery. Tu kolumny rozprzestrzeniają się lateralnie, często przy udziale wiatrów, toteż zasięg wypadających z nich sukcesywnie materiałów piroklastycznych jest bardzo szeroki. Gdy gęstość kolumny jest zbyt duża, by mogły ją unieść prądy konwekcyjne, zapada się ona pod wpływem grawitacji, tworząc spływ piroklastyczny (często pumeksowy), przemieszczający się po zboczu wulkanu i dalej z prędkością do 700 km/godz.
Erupcja pliniańska wulkanu Pinatubo, 1991 r., wyspa Luzon, Fot. Richard P. Hoblitt. Źródło: U.S. Geological Survey
Erupcje pliniańskie i ultrapliniańskie są przypisane do obszarów lądowych, przy czym są one najbardziej rozpowszechnione w strefach subdukcji, gdzie występują przemiennie z erupcjami lawowymi, tworząc stratowulkany.
dr Elżbieta Jackowicz
Państwowy Instytut Geologiczny
