Pod osadami permu
Kolejna mapa obrazuje budowę geologiczną, jaką widzimy lub sobie wyobrażamy pod osadami permu i mezozoiku. Perm (252–299 mln lat) należy wprawdzie formalnie do ery paleozoicznej, ale pod wieloma względami zajmuje pozycję przejściową do etapu późniejszego. Na mapie zaznaczono zarys basenu permskiego – rozległej niecki ciągnącej się od rejonu Morza Północnego. Jest ona wypełniona różnorodnymi osadami o grubości dochodzącej do 3 km w centrum Polski i na Pomorzu. Wśród nich występują łupki miedzionośne (eksploatowane koło Lubina), a także piaskowce i dolomity zawierające złoża gazu ziemnego i ropy. Bardzo charakterystyczne są osady solne tworzące ogromne słupy przebijające się do powierzchni Ziemi, na przykład w Kłodawie lub w Inowrocławiu.
Południowo-zachodnią część Polski – Dolny Śląsk i Wielkopolskę – zajmuje strefa silnie sfałdowanych i ponasuwanych na siebie skał karbońskich i starszych. Należą one do górotworu waryscyjskiego, który powstał w wyniku zakończonej ok. 300 mln lat temu kolizji płyt litosfery, zachowanych częściowo w Sudetach, z masą kontynentalną obecnej Europy wschodniej i północnej. W Polsce miejsce zderzenia zaznacza się jako szew morawsko-śląski, czytelny jedynie w Sudetach Wschodnich. Dalej na północ linia ta, podobnie jak cała zewnętrzna część orogenu, ma przebieg dyskusyjny, jest bowiem ukryta pod grubym płaszczem skał młodszych. Górotwór wewnętrzny, widoczny w Sudetach Zachodnich i Środkowych, ma bardzo skomplikowaną, mozaikową budowę. W dużej części składa się z utworzonych głęboko pod powierzchnią Ziemi skał magmowych, takich jak granity karkonoskie, i metamorficznych, na przykład marmurów i gnejsów w otoczeniu Kotliny Kłodzkiej. Przed czołem orogenu na wschodzie powstało zapadlisko górnośląskie z grubymi pokładami węgla karbońskiego. Wieku dewońskiego i karbońskiego (299–419 mln lat) są skały utworzone między orogenem a lądowym, erodowanym obszarem Polski północno-wschodniej. Należą do nich wapienie i dolomity wydobywane w Górach Świętokrzyskich i w regionie krakowskim na potrzeby budownictwa. Na Lubelszczyźnie w skałach tych występują niewielkie, eksploatowane np. koło Lublina, złoża ropy i gazu, a w karbonie okolic Łęcznej – węgla wydobywanego w kopalni „Bogdanka".
Mapa bez permu, mezozoiku i kenozoiku
Po zdjęciu osadów dewonu
Mapa poddewońska przedstawia sytuację geologiczną na przełomie syluru i dewonu (ok. 420 mln lat). Polskę dzieli na dwie części przekątna linia starego szwu tektonicznego. Jest to od dawna znana, ważna dla całej geologii Europy, linia TTZ – strefa Teisseyre'a-Tornquista (od nazwisk wybitnych dziewiętnastowiecznych geofizyków – Polaka i Szweda). Na wschód od niej rozciąga się platforma wschodnioeuropejska, która od późnego prekambru (od ok. 600 mln lat) nie ulegała poważniejszym deformacjom. Występowaniem tej sztywnej platformy tłumaczymy brak komplikacji geologicznych, widoczny na poprzednich mapach. Widzimy też związek przebiegu wału śródpolskiego z TTZ – linią słabszej skorupy, wzdłuż której nastąpiło wypiętrzenie wału. Prekambryjskie podłoże pojawia się na powierzchni poddewońskiej (a nawet podmezozoicznej) w rejonie północnego Podlasia i Suwalszczyzny. Pozostały obszar płasko przykrywają osady kambru, ordowiku i syluru (419–541 mln lat). Występują wśród nich czarne skały ilaste, które od kilku lat cieszą się sławą jako źródło gazu łupkowego. Na zachód od TTZ skały starszego paleozoiku są silnie sfałdowane w strefie górotworu kaledońskiego na Pomorzu, a na południu Polski leżą na odrębnych niewielkich blokach litosferycznych. Te ostatnie, zwane terranami, uległy znacznym, poziomym przesunięciom, rzędu setek albo nawet tysięcy kilometrów i ostatecznie zostały „przyspawane" do platformy wschodnioeuropejskiej w najwcześniejszym dewonie. Teoria ta nie przez wszystkich geologów jest jednak akceptowana i ciągle budzi żywe dyskusje.
Sądzi się, że TTZ jako krawędź platformy wschodnioeuropejskiej powstała ostatecznie ok. 550 mln lat temu na skutek rozpadu kontynentu Rodinii, którego częścią jest obecny obszar Amazonii w Ameryce Południowej. Sama zaś platforma też nie jest monolitem, bowiem składa się na obszarze Polski z dwóch znacznie starszych elementów – płyt litosferycznych zwanych Fennoskandią (obejmującą dzisiejszy Płw. Skandynawski) i Sarmacją (Podole). Szew, wzdłuż którego połączyły się te płyty, powstał 1,8 mld lat temu. Niewielki skrawek Polski – ziemia zamojska – zawarty między tym szwem a TTZ – ma w podłożu, na głębokości niecałych dwóch kilometrów, skały krystaliczne o wieku ponad 2 mld lat. I w ten sposób, cofając się o kolejne etapy, dotarliśmy do miejsca, od którego zaczęła się geologiczna historia naszego kraju...
Mapa poddewońska
Źródła map
Asch K. (red.), 2005 – IGME 5000. The 1:5 Million International Geological Map of Europe and Adjacent Areas. BGR, Hannover.
Dadlez R., Marek S., Pokorski J., 2000 - Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku. Państwowy Instytut Geologiczny.
Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 1 000 000. Państwowy Instytut Geologiczny. http://ikar2.pgi.gov.pl/
Narkiewicz M., 2007 - Development and inversion of Devonian and Carboniferous basins in the eastern part of the Variscan foreland (Poland). Geological Quarterly, 51(3): 231-256.
Pożaryski W., Dembowski Z., 1983 – Mapa geologiczna Polski i krajów ościennych bez utworów kenozoicznych, mezozoicznych i permskich, 1:1 000 000. Instytut Geologiczny.
prof. Marek Narkiewicz
Państwowy Instytut Geologiczny
