Dinozaury to bez wątpienia jedne z najbardziej znanych i pobudzających wyobraźnie zwierząt zamieszkujących niegdyś naszą planetę. Królowały w ekosystemach lądowych przez ponad 160 mln lat, ewoluując w tym czasie w różnego rodzaju formy, niekiedy zadziwiające nas rozmiarami czy też morfologią. Po tak długim okresie dominacji na Ziemi i wytworzeniu wielu ciekawych grup pozostało sporo skamieniałości, dzięki którym odkrywamy współcześnie bogatą historię mezozoiku. Jednak należy pamiętać, że rozwój badań nad dinozaurami to nie tylko kilka ostatnich lat, przysłowiowe „tu i teraz”, a dość długi okres, podczas którego stopniowo poznajemy bogatą historię ewolucji tej grupy.
Trójpalczaste tropy uważano za ślady czarcich stóp
Dinozaury, a w zasadzie odkrycia z nimi związane, przyczyniły się do powstania wielu mitów i legend oraz podań ludowych przekazywanych z pokolenia na pokolenie na przestrzeni wieków. Czymże innym są opowieści o smokach, ogromnych rozmiarów potworach o gadzim cielsku, dużych zębach i długich ogonach. To nic innego jak historie oparte na podstawie znalezisk skamieniałych kości dinozaurów, których ówcześni ludzie, niemający świadomości tak długiej historii geologicznej Ziemi i zmieniających się w ciągu milionów lat faun i flor, nie potrafili wytłumaczyć inaczej niż pod postacią bestii zamieszkujących choćby jaskinie. Stąd m.in. legenda o smoku wawelskim. Pamiętać należy również o tropach dinozaurów, które często interpretowane były jako ślady czarcich łap pozostawione na kamieniu. Przykładem niech będą tropy opisywane współcześnie z Gór Świętokrzyskich. Wspomnieć należy tu również o mitycznym gryfie, zwierzęciu łączącym w sobie cechy lwa i orła. Najprawdopodobniej pierwsze wzmianki o tym stworzeniu pochodzą od handlarzy podróżujących Jedwabnym szlakiem, którzy na terenach Pustyni Gobi natrafiali na szczątki małego dinozaura rogatego z rodzaju Protoceratops. Ten czworonożny dinozaur gabarytami przypominał lwa, a hakowato zakończony dziób mógł być kojarzony z orłem. Dodatkowo połamane fragmenty kryzy osłaniającej jego kark wyglądały dla niewprawnego oka jak elementy kości skrzydeł.
Wyobrażenie gryfa w XVI wieku (źródło: https://archive.org/details/marquestypograph02silv/page/498)
Ważną datą w historii badań nad dinozaurami jest rok 1842, kiedy to angielski biolog, anatom i paleontolog, sir Richard Owen, utworzył termin Dinosauria. Nazwa nowej wówczas dla nauki grupy wymarłych zwierząt powstała jako zlepek dwóch greckich słów, deinos i sauros, które oznaczają „straszne jaszczury”. Dinozaury szybko zyskały dużą popularność, jednak ich postrzeganie przez ówczesnych badaczy znacznie rozmijało się ze współczesnym stanem wiedzy. Dinozaury uważano wówczas za przerośnięte, ociężałe jaszczurki o masywnych cielskach pokrytych łuskami.
Pionierem nowoczesnego rozumienia dinozaurów był Thomas Henry Huxley. W swoich dwóch pracach, z roku 1868 i 1877, twierdził, iż przynajmniej część dinozaurów była zwierzętami dwunożnymi, o lżejszej budowie ciała niż sądzono za jego czasów. Wysunął również hipotezę pochodzenia ptaków od dinozaurów. Jak się niestety okazało były to zbyt rewolucyjne poglądy na ówczesne czasy, a na swój renesans musiały poczekać mniej więcej sto lat. Niemniej jednak zainteresowanie tą grupą stale rosło, doprowadzając nawet pod koniec XIX wieku do „wojny” pomiędzy dwoma badaczami ze Stanów Zjednoczonych. Panowie Edward D. Cope i Othniel C. Marsh, obaj w stopniu profesora, rywalizowali ze sobą, próbując odkryć jak największą liczbę nowych dinozaurów w stosunku do przeciwnika. W wyniku tego konfliktu opisane zostały tak znane rodzaje, jak np. brontozaur, allozaur czy triceratops. Niestety zarówno jeden, jak i drugi nie przebierali w środkach, używając nawet materiałów wybuchowych do jak najszybszego wydobycia szczątków ze skały, co wiązało się z pewnością ze stratą wielu cennych fragmentów czy też całych okazów. Konflikt zakończył się pod koniec XIX wieku śmiercią profesora Cope’a, stając się jednym z bardziej charakterystycznych wydarzeń w historii badań nad dinozaurami.
Ważną postacią, jeśli chodzi o rozwój wiedzy na temat dinozaurów, jest również Roy Chapman Andrews, amerykański podróżnik, przyrodnik i paleontolog, którego osoba stała się najprawdopodobniej inspiracją dla postaci Indiany Jones’a. W latach 20. XX wieku przewodził serii ekspedycji paleontologicznych do Mongolii, podczas których odkryto m.in. pierwsze jaja dinozaurów. Wykopaliska w tym regionie prowadzili również polscy naukowcy, którzy wzięli udział w serii wypraw na Pustynię Gobi w ramach Polsko-Mongolskiego projektu badawczego. Wówczas, oprócz szczątków dinozaurów, odnaleziono skamieniałości niewielkich rozmiarów ssaków, które współwystępowały z dinozaurami w trakcie trwania ery mezozoicznej.
Pierwsze rekonstrukcje iguanodona i megalozaura (źródło: https://archive.org/details/laterreavantled00figu/page/244)
W miarę upływu lat przybywało zarówno nowych okazów, jak i badaczy zajmujących się dinozaurami. Jednak pomimo faktu, iż zwierzęta te postrzegano już zgoła odmiennie niż w czasach Richarda Owen’a, nadal przypisywano im typowo gadzi sposób życia. Dopiero pod koniec lat 60. XX wieku John Ostrom, opisując teropoda z rodzaju Deinonychus, zasugerował bliskie pokrewieństwo zaawansowanych dinozaurów drapieżnych do ptaków, przywracając do życia XIX-wieczne hipotezy Huxley’a. Rozpoczęły się również spekulacje na temat prawdopodobnej obecności piór u dinozaurów, z których mogły powstać współczesne ptaki. Niektórzy artyści zaczęli także przedstawiać dinozaury jako aktywne, szybkie zwierzęta, o wyraźnie odmiennej fizjologii niż typowe gady. Początkowo koncepcje te nie były szeroko akceptowane, a wręcz wyśmiewano je w pewnych kręgach. Przełom nastąpił pod koniec lat 90. XX wieku, kiedy to w Chinach, w osadach formacji Yixian, odnaleziono dobrze zachowane okazy dinozaurów drapieżnych, wokół szkieletów których ewidentnie odcisnęły się struktury bardzo zbliżone do współczesnych ptasich piór. Od tego czasu coraz częściej zaczęto natrafiać na podobne znaleziska, nie tylko w Chinach i nie tylko teropodów, co pokazało, że tak naprawdę spora część dinozaurów, w tym również formy roślinożerne, posiadały na swoim ciele szeroko rozumiane pióra (czy też struktury okrywowe). Dodatkowo badania mikrostruktury kości udowodniły, iż dinozaury pod względem fizjologii zdecydowanie bardziej przypominały ptaki, czy też aktywne ssaki, aniżeli gady.
Współczesna rekonstrukcja dinozaura drapieżnego z rodzaju Dilophosaurus
Obecnie paleontolodzy nie dają za wygraną i dalej prowadzą szereg projektów w różnych rejonach świata, dotyczących różnych grup dinozaurów i różnych aspektów ich paleobiologii. Nowe kierunki badań i nowe metody otwierają przed nami coraz szerzej wrota do mezozoiku, kiedy to królowały dinozaury. Duży nacisk położono współcześnie na eksplorację dotychczasowych oraz poszukiwanie nowych stanowisk bogatych w skamieniałości kręgowców triasu. Oprócz informacji na temat ewolucji szeroko rozumianych archozaurów, jakich dostarczają nam te lokalizacje, to m.in. dinozaury, leżą w kręgu zainteresowania naukowców zajmujących się tym okresem historii Ziemi. Główne kierunki badawcze skupiają się przede wszystkim na wczesnej ewolucji Dinosauria i powstaniu głównych jej grup, informacji, na temat których dostarczają nam liczne, coraz częściej odkrywane nowe skamieniałości zwierząt dinozaurokształtnych.
