Budowa geologiczna
Obszar planowanego geoparku leży w Karpatach zewnętrznych o skomplikowanej budowie fałdowo-płaszczowinowej. Wyróżnia się tu pięć fliszowych jednostek tektoniczno-sedymentacyjnych: magurską, dukielską, śląską, podśląską i skolską. Na powierzchni odsłaniają się zarówno skały fliszowe, głównie piaskowce i łupki wieku od kredy do neogenu, jak i osady czwartorzędowe. W skałach poddanych deformacjom orogenezy alpejskiej występują fałdy, nasunięcia, uskoki i spękania. Czytelny jest tu związek między rzeźbą terenu a geologią. Przykładem są granice morfologiczne związane z nasunięciem skał, pomiędzy Dołami Jasielskimi a pasmami Beskidów, np. elewacje Beskidu Brzozowskiego czy Cergowej.
Schematyczny przekrój geologiczny Smilno-Rzeszów (Oszczypko i in., 1998; zmieniony)
Skamieniałości
W skałach fliszu karpackiego można znaleźć zarówno makro-, jak i mikroskamieniałości. Do tych małych należą widoczne tylko pod mikroskopem szczątki jednokomórkowych organizmów zwierzęcych, m.in. otwornic i radiolarii, oraz roślinnych, np. glonów z grupy kokolitów.
Szczęśliwcy mogą znaleźć większe skamieniałości - szczątki ślimaków, amonitów, ryb, krabów, owadów, a nawet ptaków. Z roślin można znaleźć wodorosty, liście drzew, szczątki roślin zielnych, nasiona i skamieniałe drewno. Częściej na powierzchni dolnej ławicy spotykane są zygzaki układające się w tajemnicze hieroglify - są to skamieniałe ślady przemieszczania się lub żerowania zwierząt zasiedlających morskie dno.
Natomiast w czwartorzędowych żwirach pochodzenia rzecznego można znaleźć kości mamuta, nosorożca, jelenia i innych ssaków.
Historia osadnictwa
We wczesnym holocenie, wraz z ocieplaniem się klimatu, z południa Europy migrowali tu pierwsi ludzie. Najstarsze znaleziska archeologiczne na tym terenie datowane są na paleolit (starszy okres epoki kamienia) - około 9000 lat p.n.e.
W neolicie, około 2500 lat p.n.e., przybyli tu osadnicy z Wyżyny Węgierskiej. Z epoki brązu pochodzi grodzisko w Trzcinicy, zamieszkiwane przez ludność grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej.
Na początku epoki żelaza, 700 lat p.n.e., pojawiła się ludność kultury łużyckiej. W czasie istnienia Imperium Rzymskiego przez przełęcze karpackie prowadziły ważne szlaki handlowe, które przetrwały praktycznie do II wojny światowej. Do V wieku n.e. tereny te zasiedlały ludy germańskie, które po ochłodzeniu klimatu ustąpiły pola nadciągającym ze wschodu Słowianom.
Pierwsze grodziska słowiańskie pochodzą z VI wieku n.e. W roku 1085 ustanowiono tu granicę pomiędzy krajem Wiślan (po przyłączeniu Wiślan przez Piastów – Polską) a Rusią. Granica ta przetrwała aż do końca I Rzeczpospolitej Szlacheckiej jako granica województwa krakowskiego i ruskiego. Na czasy szlacheckie I RP przypada szczytowy rozwój tych rejonów. Na ziemi Przemyskiej i Sanockiej rozgrywa się akcja opowiadań przygodowych Jacka Komudy, który z historyczną precyzją opisał złote czasy wolności szlacheckiej.
Po rozbiorach ziemie te przypadły Cesarstwu Austro-Węgieskiemu. W czasie I wojny toczyły się tu zaciekłe, krwawe boje, głównie o przełęcze karpackie. W miejscach bitew z tego okresu można znaleźć cmentarze wojenne, a na Górze Cergowej utworzono rezerwat przyrodniczo-historyczny. Po II wojnie światowej przeprowadzono akcję „Wisła", wysiedlenie ludności łemkowskiej – czyli w uproszczeniu polskich prawosławnych górali beskidzkich.
Atrakcje trurystyczne
W projekcie geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas" ujęto wykonanie 7 ścieżek geologiczno-edukacynych, prowadzących przez około 120 geostanowisk. W terenie zostaną zainstalowane tablice edukacyjne. Planuje się też wykonanie mapy geologiczno-turystycznej geoparku oraz folderów informacyjnych.
Głównymi atrakcjami turystycznymi geoparku będą:
- muzea: Muzeum Przemysłu Naftowego w Bóbrce, Muzeum Historyczne w Dukli, Muzeum Łemkowskie w Olchowcu, Skansen Archeologiczny Karpacka Troja w Trzcinicy, Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej;
- zabytki: stare kopalnie ropy naftowej (w większości czynne), np. w Bóbrce, Krośnie, Turzym Polu, Węglówce, Grabownicy i Rogach, drewniane kościoły i cerkwie, m.in. wpisane na listę UNESCO kościoły w Haczowie i Nowej Wsi, ruiny zamku w Odrzykoniu, grodzisko w Prządkach, Dom Zdrojowy w Iwoniczu-Zdroju i dworki szlacheckie;
- geostanowiska: szlak naftowy, odsłonięcia różnowiekowych skał fliszowych oraz rezerwaty przyrody nieożywionej, m.in. Góra Cergowa i Prządki, największe osuwisko w Polsce (Węglówka), przełomy rzek - Wisłoka i Jasiołki, jaskinie szczelinowe (np. w Lipowicy i Czarnorzekach), największa w Polsce czapka tektoniczna Bonarówki, półokno tektoniczne Węglówki, stratotypowe profile płaszczowiny podśląskiej – najmniejszej jednostki karpackiej;
- obszary ochrony przyrody i krajobrazu: w północnej części Strzyżowsko-Czarnorzecki Park Krajobrazowy, w południowej, z przełomowym odcinkiem Wisłoka i Jasiołki, Jaśliski Park Krajobrazowy oraz niewielki kawałek Magurskiego Parku Narodowego, a także rezerwaty florystyczne, np. Cisy w Malinówce i Kretówki.
Do odwiedzenia geoparku mogą też zachęcić odbywające się rokrocznie na jego terenie imprezy sportowo-rekreacyjne, np. samochodowe rajdy terenowe 4x4 w Korczynie, zawody balonowe w Krośnie i Samochodowy Rajd Rzeszowski.
Więcej informacji na stronach www
- geokarpaty.net
- www.zielonepodkarpacie.pl
- www.bobrka.pl
- www.beskidniski.org.pl
- www.magurskipn.pl
- www.iwonicz-zdroj.pl
- www.parkikrosno.pl
Polecane publikacje
- KRUKAR W., OLSZAŃSKI T. & LUBOŃSKI P. 2012 - Przewodnik - Beskid Niski – Wyd. Rewasz, Pruszków.
- MICHNIEWSCY M. i A. & DUDA-GRYC M. 2011 – Przewodnik - Cerkwie drewniane Karpat. Polska i Słowacja. Wyd. Rewasz, Pruszków.
- KALIŃSKI T. & KICKI M. 2011 - Małopolska, Podkarpacie – przewodnik. Carta Blanca, Warszawa.
- KOSZARSKI L. 1962 - Skałki piaskowców istebniańskich w okolicy Krosna. Chrońmy Przyr. Ojcz. 17 (6): 17-31.
- ŚLĄCZKA A. & KAMIŃSKI M. 1998 – A Guidebook to Excursions in the Polish Flysch Carpatians. The Grzybowski Foundation, Kraków.
- SŁOMKA T., KICIŃSKA-ŚWIDERSKA A., DOKTOR M. & JONIEC A. 2006 - Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce, Kraków.
- ŚWIDZIŃSKI H. 1933 - „Prządki" - skałki piaskowca ciężkowickiego pod Krosnem. Zabyt. Przyr. Nieożyw. 2, Warszawa.
- W gminie Korczyna – przewodnik, 2002. Wyd. Roksana, Krosno.
- ŻYTKO K., GUCIK S. & ŚLĄCZKA A. 1973 - Przewodnik geologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych. Wyd. Geol., Warszawa.
Radosław Wasiluk
Państwowy Instytut Geologiczny
